اوغوزلارين داستان لاري یازان: پروفسور فاروق سومر

دوزلو اوغلان وبلاگلارینین یاخشی اولماقی اوچون آتیل باتیل فروشگاهین دان آلیش وئریش ائدین

اوغوزلارين داستان لاري   (1)
يازان: پروفسور فاروق سومر                                    كؤچوره‌ن: همت شهبازي

اوغوزلارين اؤزديللرينده يازيلمش ايلك ميللي داستانلاري دده قورقود داستانلاري دير. بوداستانلار سون عصرلره قده‌ر آنادولو و ايران تورك لري آراسيندا سئويله رك دينلنميش، اوخونموش و آنادولو توركلري نين آتالاري اوغوزلارا قارشي داهادرين بير باغلي ليق دويمالارينا سبب اولموشدور. بئله كي، 15- نجي عصرده توركيه ده گئينش ياييلمش اوغوچولوق جرياني نين موجودلو غوگؤز قاباغيندادير.
لاكين 17-نجي عصردن اعتبارا بود استانلار توركيه ده اهميتيني ايتيرمه يه باشلادي. اوزان لارين يئريني عاشيقلار آلدي. بونلارايسه يئني بير داستان ترنم ائديرديلر. بويئني داستان جنگاور و يا جلالي كور اوغلونون ماجرا لاريندان بحث ائديردي بونون 16-نجي عصرين سونلاريندا قديم اجتماعي قورولوشون داغيلماسي ايله ياخيندان علاقه دار اولدو غوشبهه سيزدير. قديم اجتماعي قورلوشون داغيلماسي ايله يالنيز دده قورقود داستانلاري اؤز اهمييتيني ايتيرميش، دولت ده ضعيفله ميش، تورك خالقي ايسه يوخسول و ميسكين بيرجمعيت حالينا دوشموشدور. ائله كوراغلودا بو جمعيتين داستاني دير.كو اوغلو داستاني 17-نجي عصر ده ايران تورك لري آراسيندا ياييلاراق اونلار طرفيندن ده رغبتله قاراشيلاندي. او درجه ده رغبتله قاراشيلاندي كي اونلارين ميللي داستانلاري سويه سينه يوكسلدي. مذهب فرقي، قانلي حرب‌لر آنادولو و ايران تورك لري نين مشترك عنعنه بيرليگي ني داوام ائتديرمه لرينه انگل اولا بيلمه ميشدير. كوراوغلو يا قارشيليق اولاراق اوردان دا توركيه يه (( اصلي و كرم))، ((آرزو- قنبر))، ((عاشيق قريب)) كيمي خالق رومانلاري گلميشدير.
خزر آرخاسي توركمن لرينه گلينجه، اونلار آراسيندا قديمدن بري ((اوغوزنامه)) لرين موجود اولدوغو و بونلاردا دده قورقود ايله سالورقازانا عايد مهم بحث لرين اولدوغونو آيدين گؤردويوموز حالدا، اليميزده
كي دده قورقود داستانلاري نين همين توركمن لر طرفيندن تانينماديغي نظره چارپير.بونونلا بئله كوراوغلو داستاني توركمن لر آراسيندا قيسماً بير زاماندا ياييلميش و اونلارين دا ميللي داستاني اولاراق منيمسه نيلميشدير. بئله ليكله، گه ره ده‌لي جلالي اولان كوراوغلو آلي روشنين شخصيتي اطرافيندا تشكل تاپان بوداستان، دده قوقود داستان لاري كيمي، اوغوز تورك لري نين، باشقاجور دئسه‌ك، غرب تورك‌لري نين اوچ آيري اؤلكه ده ياشايان نوه‌لري نين مشترك ميللي داستانلاري وصفيني قازانميشدير. بوردا ((جامع التواريخ))ده كي ((تورك لرين تاريخ  و اوغوزون جهانگير ليگي نين حكايه‌سي))ني و اويغورجا((اوغوز كاغان داستاني)) نين‌دا ايراندا ائلخاني دورونده، قازان خان و ياخلفي زامانيندا يازيلديغينا قطعا شبهه ائتميريك.

مقاله لر ((اوغوزلار)) كتابي نين 3- نجو حيصه سيندن كيريل اليقبا سيندان كؤچورولوب:اوغوز لار، پروفسور فاروق سومر، تورك ديليندن ترجمه ائده‌ن: راميز عسگر، باكي 1992، يازيچي نشرياتي
بو اثرين باشقابير يئرده، خصوصيله ده اؤيخور اؤلكه سينده يازيلماسي مومكون دئييل دير. چونكي اونون يازيلما سينا سينا سبب اولان معنوي هاوا آنجاق ايرانداكي ائلخاني سارايي و اونون اطرافيندا نظره چارپير.بو معنوي هاواني قوه تلي بير تورك چولوك شعورو  دور. اساسن هرايكي اثرين اهميتي ده،بيزجه بوردا،يعني بئله بير شعورون موجود يتيني گؤسترميش اولمالاريندادير. عكس تقديرده، اونلارنه حقيقي داستان وصف لريني، داشييا بيلر، نه ده تاريخي منبع اولماق باخيميندان دگرلي ساييلا بيلرلر.
بونلاردان((جانع التواريخ)) ده كي ((تورك لرين تاريخي و اوغوزون جهانگيرليگي نين حكايه‌سي)) اويغور جاداستانين اسلامي بير گؤروش ايله ايشلنميش وئرسياسيندان باشقا بير شئي دئييل دير(1) بو سبب دن اويغورجا ((اوغوز)) داستاني ايله علاقه‌دار اولاراق بيزيم اصل ماراق ائتديكيميز خصوص داستانين‌ها را داسونا بئتمه سيدير.اينديكي شرايطده بوسوالا جاواب تاپماق غير مؤمكون دور هر ايكي اثر بيزه بوتورك چولوك شعورونون ماهيتي حاققيندا اولدوقجا آيدين بير فيكير وئرمكده دير. آنلا شيلديغينا گؤره بوشعوردن اساسلاري بونلاردير:
الف: اوغوز خاندان اثرين يازيلديغي دوره قده‌ر تورك عالمي ني آدلاري ذكر ائديلن بوخاقلار تمثيل ئتمكده‌دير: اوغوز(تركمن)، اويغوز،قيپچاق، قانلي،كارلوك، كالاچ.
ب: تورك‌لرين ده قديم زامانلاردا ياشاميش مونقول لارين چنگيزخاني كيمي، جهانگير حكمدار لاري واردير.بو جهانگير حكمدار لارين آدي اوغوز كاغان و ياخود خان دير.
ج: تورك دونياسي اوغوز خانين بؤيوك فتوحات لاري نتيجه سينده مئيدانا گلميشدير.يعني تورك خالق لاري نين بئش-بالاق بؤلگه سيندن قارا دنيزين شمالينا وآدالار دنيزينه قده‌ر ياييلميش اولمالاري اوغوز خانين فتح ايله باغلي دير.
د:اوغوزلار اوغوز خانين 24نوه سيندن تؤره ميشلر.تويخورلار اويغوز خانين اؤز خالقي و يا اونا اطاعت ائدن تورك لردير.قيپچاق، قانلي، كارلوك و كالاچلار دا اوغوز خانين بي‌لريندن تؤره ميشلر.
5) ((تورك لرين تاريخي)) فصلينده اوغوز خان خاليقيني حق دينينه قوووشدورماق اوچون تانري طرفيندن گؤنده ريلميش بير پيغمبر- حكمدار اولاراق گؤستريلير. بئله ليكله،هم خالقين آللاهين دينيني گتيرميش،هم ده بويوك فتح ائتميش بير پيغمبر- حكمدارا صاحب اولماقلا تورك لرين مونقول لار و عرب‌لر قده‌ر شرفلي حتا اونلاردان داها شرفلي و اؤستون بير خالق اولدوقلاري ايفاده ائديلميشدير.هرايكي اثرده تورك و مونقول لارين منشايي بحثينده توركمن لره ان شرفلي موقع وئريلمه‌سي، بوساحه ده اونلارين داها فعال چاليشملاري ياله ايضاح ائديله بيلمز. اصلينده توركمن لره  منسوب شخص لرين، اويغوبخش لري كيمي، بو چاليشمالارا قوشولمالارينادا تام امين دئييليك. ديگر طرفدن توركمن لرين مونقول لار آراسيندا اويغولار قده‌راعتبارلي موقعه صاحب اولماديقلاري دا بير حقيقت دير. آنجاق اوزامانلار آچيقجا گؤرونن منظره بوايدي كي، توركمن لرمانقيش لاقدان آدلار دنيزينه قده‌ر اوزانان گئنيش بير ساحه ده اؤزقومي وارليقلاريني قووه تله محافظه ائديب ياشاييرديلار. ديگر طرفدن ياخينليقدا سلجوق خانداني اداره سينده بؤيوك بير امپراتورلوق قورولموشدو. حال بوكي ديگر تورك خالق لاري نه اؤز وارليقلاريني قورويا بيلميش نه ده توركمن لركيمي پارلاق بير موقعه صاحب اولابيلميشديلر.اونا گؤرده ده توركمن لر اؤز وارليقلاريني قووه تله محافظه ائتمه لري نتيجه سينده و بو اثر لرده اؤزلرينه وئرلن ان شرنلي موقعه لايق بير شكيلده دونيا تاريخي مقياسيندا بؤيوك رول لار اويناماقدا داوام ائتميشلر.
ائلخاني سارايي و احاطه سينده باشلايان تورك چولوك شعورو آنادولودا اوغوز چولوق شعورو شكلينده 17- نجي عصره قده‌ر سورموشدور. بوشعورون عثمانلي خانداني نين سياسي نايليت لرينده رول اوينايان باشليجا معنوي عامل لردن بيري اولدو غونو سويله‌مك، هر حالدا يانليش بير گؤروش سايلابيلمز. يازيچي عثمان قاضي يه حصرائتديكي:
عثمان، ارطو غرول اوغلوسان
اوغوز،قاراخان نسلي سن
حاققين بير كمتر قولوسان
استامبولو آل، گولزار ائت!
شعرينده بوشعور معنوي بير عامل اولاراق گورونمورمو؟
اصلينده داها اول لرده بيلدير يلديگي كيمي، عثمانلي خانداني اوغوز خانين نسليندن يارانديغينا و اوزونو كايي بويوندان سايما غا چوخ اهميت وئر ميشدير. كايي دامغاسيني عايله نين رسمي گئربي gerbi قبول ائتميش، شاهزاده لره اوغوز- خان و قورقود كيمي آدلار قويموشدور. بوندان مقصد يالنيز خاندانين اؤز آتالاري اولان اوغوزلارا قارشي دويدوغو باغلي ليق ايله دئييل خالقين بوساحه ده‌كي حساس ليغي، شرقده‌كي قاراقويونلو و خصوصيله آغ قويونلو خانداني ايله مئيدا ناچيخان سياسي رغبت- ايله ده علاقه دار ايدي. چونكي اول جه دئييلديگي كيمي، بوسونونجو خاندانين حكمدارلاري دا اوزلري‌نين اوغوزخانين نوه‌لري اولدو قالاريني سؤيله يير و اونلارين ان بؤيويو، فاتحين رقيبي، اوزون حسن بي اؤزونو آنادولو تورك لري نين يگانه حكمداري ساييردي. اوغوزلارين و يا تورك لرين حكمدار ليغي نين كايي بويو بي‌لري نين الينه كئچه رك، قيامته قده‌ر سوره جه يينه داير فيكرين اوغوزلارين بؤيوك ولي سي قورقود آتايا استناد ائديلمه سي، عثمان قاضي نين اوغوز بي لري طرفيندن حكمدار سئچيلديگي ادعاسي و قاراقويونلو جهان شاها ايكينجي مورادين نسبي نين اوزونونكوندن داها شرفلي اولدوغونو سؤيلتمه سي بحث ائديلن بو مقصد لردن ايره لي گلير. ياووز سليم ده مملوك حكمداري تومان بايا گؤنده رديگي بير مكتوبدا دده- بابادان 20 گؤبه‌يه قده‌ر حكمدار اولدوقلاريني يازميشدي. بئله ليكله، اؤزونو اوغوز خانين نسليندن سايماقلا عثمانلي خانداني تابع ليگينده كي چنگيز خان منشالي كريمKarim خانلارينا قارشي داهر هانسي بير كيچيك ليك حسي دويموردو.
نتيجه اعتباريله حاققيندا دانيشيلان بو داستان لار، منشا بحثي و دده قورقود داستانلاري ايله بير ليكده اوغوز چولوق شعو رونون جانلي بير شكيلده ياشاديلماسيندا عامل اولمالاري باخيميندادا دقتيميزي جلب ائتمه يه لايق ديرلر.
عثمانلي مؤلف لريندن اوغلو، معلوم اولدوغوكيمي ((جامع التواريخ)) ده‌كي اوغوزلارا دايرانساب بخشي توركجه يه چئويرميش، احتمال كي، قورقود آتايا عايد بعضي معلوماتلاري‌دا ((تورك لرين تاريخي)) فصليندن آلميشدير. يازيچي اوغلونون بو ترجمه سيندن مولانا روحي نين گئنيش بير شكيلده فايدالانديغي‌دا معلوم دور. يازيچي اوغو اويغورجا بير (( اوغوز نامه)) دن ده بحث ائديركي، بو اليميز ده‌كي (( اوغوز كاغان داستاني)) اولمالي دير. همين مولفين معاصري اولان شكرالله دا ايكينجي موراد دؤرونده ائلچي اولاراق گئتديگي قارا قويونلو حكمداري جهان شاهين تبريز ده‌كي ساراييندا اويغويازيسي ايله يازيلميش بير ((اوغوز تاريخي)) گورموشدور. آغ قويونلو مورخي ابوبكر تهراني ايسه اوزون حسن بي- ين اوغوز نامه و نوح عليه السلاما قده‌ر آپاريپ چيغارديغي شجره سيني يازاكن (( جامع التواريخ)) ده‌كي انساب بخشيدن استفاده ائتميشدير.
ايرانداكي سون تورك خانداني اولان قاجارلارين دا اؤزلري نين آتالاري سايديقلاري اوغوزلارا ماراق گؤسترديكلري نظره چارپير. بو مناسبتله ميرزه ابوالقاسم انساب بحثيني منبع حساب ائده رك اؤز دؤرونده بير رساله قلمه آلميشدير.(2)
اويغوجا (( اوغوز كاغان داستاني)) ايله (( تورك لرين تاريخي و اوغوز خانين جهانگير ليگي نين حكايه‌سي)) فصيل لري اوزه رينده‌كي بو ملاحظه لردن سونرا بيزيم اوچون مهم اولان دده قورقود داستانلارينا كئچه بيله ريك.(1)

1-   قايناق لار:
1)   باخ: ف. سومر، اوغوزلارداير داستاني ماهيتده اثرلر، ص 389-359
2)   مجموعه، تبريز، 1294، ص 423-396، لاكين بورساله نين تام متني الده يوخدور